انواع سکنجبین و خواص آن یکی از مباحث شیرین طب سنتی هست و به حدی این مطلب تنئع دارد که سکنجبین را شاه داروی طب سنتی نام گذاشتند.
خواص شربت سکنجبین
شربتهای اصیل و طبی ایرانی جایگزین مناسبی برای انواع نوشابههای امروزی یا دیگر نوشیدنیهای صنعتی هستند، این شربتها علاه بر طعم خوب و گوارا سرشار از خاصیت و فواید بیشماری برای سلامتی هستند، شربت در کتب طب سنتی ایران اینگونه تعریف شده: آب میوهها و یا داروها و گل های تر و خشک که در آب خیسانیده و جوشانیده با شکر و یا عسل قوام بیاورند را شربت گویند. برخی از این شربتهای معروف چون شربت غوره، شربت سکنجبین، شربت زوفا، شربت تمرهندی، شربت جلاب، شربت بادرنجبویه، شربت بیدمشک، شربت بنفشه، شربت نعناع، شربت نیلوفر، شربت گل گاوزبان، شربت خشخاش، شربت عناب و شربت صندل دارای مصارف پزشکی و درمانی هستند.
اما شربت سکنجبین چیست؟
سکنجبین معرب واژه پارسی سکنگبین است، ایـن واژه از دو کلمه «سک» به معنای سرکه و «انگبین» بـه معنای شهد یا عسل ترکیب شده که نشان دهنده نـوع ترکیبهای پایـه مورد استفاده در ساخت انواع سکنجبین است. انواع سکنجبین از اشکال مهم دارویی در طب سنتی ایرانی هستند که از سرکه و عسل یا شکر به عنوان اجزای پایه و انـواع اجزای افزودنی دیگر در تهیه آن استفاده میشود، در کتب حکما تا هزار و دویست و شصت نوع از آن ذکر شده، این فرآورده از منظر مکتب طب ایران دارای کاربردهای فراوانی در حفظ صـحت انسان و درمان بیماران است.
در برخی از منابع فیثاغورث به عنوان اولین سازنده و پایهگذار شربت سکنجبین معرفی شـده، اما شیخ الرییس ابوعلی سینا آن را دستاورد حکمای پارسی میداند که از این طریق به یونانیها رسیده است.
السکنجبین (رساله فی …ایضاً تحت عنوان منافع الشراب المسمی سکنجبین) رسالهای به زبان عربی و درباب منافع سکنجبین است و از آثار مسلم ابن سینا است.
نسخههای خطی آن دراغلب کتابخانههای جهان و ایران موجود است. ترجمه لاتین آن بسال ۱۵۴۷ میلادی توسط آندره آ آلپاگو به عمل آمده و با ترجمه رساله «دفعالمضارالکلیه عنالابدان الانسانیه بتدارک انواع خطاءالتدبیر» در یک جلد تحت عنوان:Trectus ejussden … de syrupo acetoso در ونیز (ایتالیا) به چاپ رسیدهاست.
فواید شربت سکنجبین
شربت سکنجبین یک داروی مفتح سدد است، یعنی گشایندهی گرفتگیهای بدن است. سکنجبین یک داروی مقطع اخلاط لزجی است که به سطح و جدار و اوعیه بدن میچسبد و اسباب سدد و غیره را فراهم میکند، یعنی دارای قدرت تکه تکه کردن (تقطیع) مواد لزجی است که به سطح و جدار مجاری می چسبند و سبب انسداد مجاری می شوند. سکنجبین یک داروی ملطف است، یعنی مواد غلیظ را لطیف میکند. شربت سکنجبین یک داروی تلغیظ کننده مواد رقیق است، همچنین سکنجبین یک داروی تسکین دهنده حدت خون و صفرا است و یک فرآورده بسیار موثر در رفع تشنگی به شمار میرود.
داروی جامع امام رضا(ع) و بیماری های قابل درمان با آن
هیچگاه نباید سکنجبین را با یخ یا وسیله دیگری مانند یخچال سرد کرد، زیرا این عمل باعث می شود از لطیف شدن خلط جلوگیری شود و لعاب دهان لزج می شود.
سکنجبین در بهار
حکیم عقیلی خراسانی از برجستهترین علمای طب ایرانی یکی از تدابیر حفظ تندرستی در بهار را خوردن سکنجبین میداند.
محمد بن زکریای رازی هدف استفاده از انواع سکنجبین و خواص آن را دو علت میداند: یکی رفع تشـنگی و ایجاد سردی و دیگر تلطیف مزاج و تقطیع اخلاط و فرونشاندن گرمی و جلای معده به عنوان اموری که در حفظ صحت انسان نقش مهمی دارند. همچنین وی در رساله اختصاصی که در آن فواید شربت سکنجبین را بیان کرده، یکی از مهمترین عوامل حفظ سلامتی را جلوگیری از بسته شدن رگ ها در بدن میداند و برای سکنجبین به جز افعال و خواص اشاره شده خاصیت باز کردن رگ ها بدون ایجاد گرمی را نیز شرح میدهد.
خاصیت درمانی سکنجبین
عمده خاصیت سکنجبین ساده، درمان بیماریهای با غلبه گرمی و خصوصاً غلبه گرمی و خشکی است. همچنین در مورد اثرات عمومی سکنجبینها اشاره شده که تشنگی را برطرف میکند، باعث سکون صفرا میشود، کام و دهان را مرطوب نگه میدارد و سده اندامهای داخلی را باز کرده، خلط رقیق را با ادرار بول از رگها بیرون میکند و چه بسا میتواند طبع را خیسانده و باعث اسهال شود.
در کسانی که رطوبت از ریه آنها به سختی و با سرفه شدید خارج میشود، مصرف سکنجبین یک تسهیل کننده خروج خلط است، البته در این مورد لازم است با پزشک خود مشورت نمایند.
حکیم جرجانی سکنجبین را مولد خون لطیف دانسته و ذکر میکند که سکنجبین خلطها را لطیف و سینه را پاک کرده و سده جگر و سپرز را میگشاید. عقیلی خراسانی در ذکر منافع شربت سکنجبین، آن را در ساکن کردن صفرا، به خصوص زمانی که سرد نوشیده شود موثر دانسته و ذکر کرده که اگر در معده و رودهها رطوبتی باشد آن را نضج داده و با اجابت طبع دفع میکند. همچنین از نظر وی، سکنجبین بسیار موافق کبد بوده و سده یا گرفتگی کبد را باز میکند.
سکنجبین مصلح رطب، رازیانه و…
انواع سکنجبین و خواص آن علاوه بر کاربرد مستقیم در حفظ سلامتی یا درمان بیماریها، به عنوان مصلح برخی مفردات مانند رطب، رازیانه، اسطوخدوس و برخی داروهای دیگر نیز مورد استفاده قرار میگیرد. بدین ترتیب که وقتی فرد بیماری به علت نوع بیماری خود نیازمند مصرف داروهای خاصی مانند اسطوخودوس است ممکن است به علت کیفیت گرم خود یا سایر خصوصیات، برای او عوارضی را ایجاد کند، مصرف همزمان سکنجبین با داروی مذکور به عنوان مصلح آن دارو از بروز عوارض نامطلوب پیشگیری میکند.
عوارض و مضرات سکنجبین
مصرف سکنجبین نیز دارای محدودیتهایی است، برای مثال مصرف شربت سکنجبین بر روی برخی مزاج ها مانند مزاج اطفال اثر مسهلی از خود نشان میدهد و سبب اسهال میشود. همچنین مصرف طولانی مدت آن در بیماریهای سرد اعضایی مانند رحم، معده و تارهای عصبی مضر است و این عوارض در سرد مزاجها بیشتر بوده و با سرعت بیشتری اتفاق میافتد. همچنین انواعی از سکنجبین که مزه ترش آنها غلبه دارد باعث تحریک سرفه شده و به ریه آسیب میزند، همچنین سکنجبین ترش در برخی افراد که در امعا مشکل دارند ممکن است باعث سحج امعا یا زخم روده شود.
در مضرات سکنجبین غیرترش گفتهاند مضر کسی است که سرفه دارد و نیز مضر افرادی است که در دستگاه گوارش زخم دارند، همچنین کسانی که مبتلا به بیماری آبله و حصبه یعنی سرخک هستند از مصرف سکنجبین زیان میبینند.
خواص و فواید سکنجبین در طب سنتی/انواع شربت سکنجبین
سکنجبین با داشتن دو جزء با کیفیتهای سرد و گرم، توانایی آن را دارد که با تغییر در نسبتهای آنها متناسب با هـر نوع مزاجی تهیه شود. همچنین میتوان بـا افزودن انواع گیاهان معطر و خوش طعم همانگونه که در منابع طبی ذکر شده، انواع متنوعی از این نوشیدنی را برای ذائقهها و طبایع مختلف تهیه کرد.
با عنایت به این نکته که بیشتر نوشیدنیهای رایج در بازار ریشه در فرمولاسیونهای غیربومی دارند و بیشتر حاوی مواد شیمیایی و محرک بـوده و تناسبی با وضعیت جسمی و روحی دوران جوانی ندارند، سکنجین با خواص اعجاب انگیزش، نوشیدنی بسیار مناسبی برای این دوره سنی است و با توجه به خواص ضد صفرای این فرآورده، میتوان از آن در حفظ صحت جوانان بـه خصوص جوانـان گرم مزاج و به خصوص با هدف کاهش آسیبهای اجتماعی ناشی از جوشش گرمی در این گروه سنی بهرههای فراوان برد.
در فصل گرم و تابستان توصیه می شود سکنجبین را با آب سرد بنوشند تا تشنگی را تسکین و شدت تب را بشکند اما در زمستان و هوای سرد بهتر است سکنجبین را نیم گرم استفاده کرد تا گرمی عارضی سکنجبین سبب پخته شدن بهتر مواد (نضج) شود.
طرز تهیه شربت سکنجبین با شکر
طرز تهیه سکنجبین با شکر و نعنا خشک به این صورت است که یک لیوان سرکه انگور خانگی را با پنج لیوان شکر و پنج لیوان آب مخلوط کنید، بجوشانید تا به قوام شربت برسد، زمانی که شربت سرد شد، یک دسته کوچک نعناع خشک به این ترکیب اضافه کرده و تا ۲۴ ساعت صبر کنید، سپس شربت را صاف کنید. به همین راحتی شربت سکنجبین ساده یا سکنجبین خانگی آماده میشود، روشی که ذکر شد دستور تهیه سکنجبین عالی و ساده است. خاصیت سکنجبین این است که در رفع انواع تشنگی بسیار مفید است، همچنین تسکین دهنده حرارت، خلط خون و خلط صفرا است و بهترین زمان مصرف شربت سکنجبین فصل بهار و تابستان است.
طرز تهیه شربت سکنجبین با عسل
به طور کلی سکنجبین ساده از ترکیب سرکه و شکر تهیه میشود. اما گاهی به جای شکر میتوان از عسل هم بهره برد. جهت تهیه شربت سکنجبین با عسل به مواد زیر نیاز است: سرکه ۲ لیوان، عسل ۵ لیوان، نعناع خشک یک دسته کوچک و ۴ لیوان آب، در صورت تمایل به افزایش یا کاهش غلظت شربت سکنجبین میتوانید مقدار آب را کمی کاهش یا افزایش بدهید. آب و عسل و سرکه را با یکدیگر به خوبی ترکیب کنید و بجوشانید. در حین جوشیدن کف ایجاد شده را جمع کنید. جوشاندن را آنقدر ادامه دهید تا حجم محلول به یک چهارم تا یک پنجم برسد. هر زمان که غلظت سکنجبین به قوام شربت رسید، محصول شما آماده است. آن را به آرامی سرد کنید، یک دسته کوچک نعناع خشک به این ترکیب اضافه کرده و تا ۲۴ ساعت صبر کنید و در محل خنک و دور از نور خورشید نگهداری نمایید.
سکنجبین عسلی فروشگاه
لینک عسل ها بصورت یکجا
انواع سکنجبین و خواص آن
علاوه بر سکنجبین ساده، انواع سکنجبینهای مرکب با افزودن انواع متفاوتی از گیاهان دارویی بـه پایه اصلی یعنی سرکه و عسل، به منظور حفظ سلامتی و تسریع روند درمانی در متون طبی موجود بوده و هست که اغلب به نام گیاهان افزوده شده بـه پایـه اصلی، خوانده میشوند. ساده، شکری، عسلی، اصولی، افتیمونی، بزوری، سفرجلی، انبرباریس، عنصلی، انجدانی، اترجی، تفاحی، راوندی، رمانی، عنابی و …
سکنجبین ساده
این نوع از شربت سکنجبین که ماده اصلی تمام سکنجبینها است حاوی شکر و سرکه است. از سکنجبین ساده در درمان تب های گرم و تسکین تشنگی آنها و تفتیح سده ها و از بین بردن بلغم صفرا استفاده می شود.
انواع سکنجبین عسلی
این نوع سکنجبین حاوی عسل و سرکه است. شربت سکنجبین عسلی را در بیماری های بلغمی و تب های کهنه و تقویت معده و کبد و تفتیح سدد آن به کار می رود.
انواع سکنجبین اصولی
این قسم از سکنجبین حاوی پوست ریشه کبر، پوست ریشه کرفس، پوست ریشه کاسنی، پوست ریشه رازیانه و امثال اینها است. سکنجبین اصولی را در رابطه با بیماری های کبد و معده استفاده می شود.
انواع سکنجبین افتیمونی
این نوع از سکنجبین حاوی افتیمون و بسفایج است. گرچه بنابر نیاز اقلام دیگری هم به آن اضافه می شود لیکن اصل و اساس در تهیه آن دو مورد یاد شده است. مصرف سکنجبین افتیمونی بیشتر در مواردی که ماءالجبن تجویز می شود، داده می شود. همچنین در بیماری های سوداوی کاربرد دارد.
انواع سکنجبین بزوری
این نوع سکنجبین حاوی بزوراتی از قبیل تخم کاسنی، تخم رازیانه، تخم انیسون، تخم کشوث، تخم خربزه، تخم خیارین و تخم کرفس است و اقلام دیگر هم بنا به نیاز به آن اضافه می شود. سکنجبین بزوری بیشتر در تب های گرم و مرکب، استسقا، سدد کبد و طحال، تسکین تشنگی در تب ها، و ضعف معده کاربرد دارد.
انواع سکنجبین راسنی
این گونه شربت سکنجبین حاوی راسن است و برای برخی موارد از پوست ریشه بادیان، پوست ریشه کرفس، تخم بادیان و انیسون نیز در تهیه این نوع سکنجبین استفاده می شود. سکنجبین راسنی موارد استفاده زیادی دارد ازجمله در بیماری های قفسه سینه و ریه که ناشی از رطوبت غلیظ و لزج باشد. دردهای مفصلی، تقویت اعضای رئیسه (قلب، کبد، مغز)، احتباس حیض، شکست سنگ های کلیه و مثانه، تقویت معده و تفتیح سده کبد و طحال کاربرد دارد.
انواع سکنجبین راوندی
این نوع سکنجبین حاوی ریوند چینی است و برای تقویت و کارایی بیشتر از تربد، بسفایج، تخم کاسنی، تخم شاهتره، کشوث، غاریقون و زنجبیل در تهیه آن استفاده می شود. سکنجبین راوندی در درمان یرقان، دردهای کبد ناشی از حرارت و رفع یبوست مفید است.
انواع سکنجبین رمانی
این نوع سکنجبین حاوی آب انار ترش و شیرین و تمرهندی است. سکنجبین رمانی در درمان تب های کهنه و مزمن و همچنین در بیماری های کبد و معده مورد استفاده قرار می گیرد.
انواع سکنجبین سفرجلی
این قسم از شربت سکنجبین حاوی آب به است. در درمان بیماری های معده که گرمی و حرارت زیاد نداشته باشد بسیار مفید است. همچنین در تحریک اشتها و تقویت معده و تفتیح سده کبدی بسیار تأثیرگذار است.
انواع سکنجبین عنصلی
شربت سکنجبین عنصلی یا شربت صدری، تشکیل شده از سکنجبین و پیاز گیاه عنصل (اسقیل در مخزن الادویه) است. تاریخچه ذکر این ترکیب دارویی و فواید آن در منابع مستند طب سنتی ایرانی بیش از هزار سال است، این شربت گیاهی یکی از بهترین فرآوردههای طب سنتی برای بهبود تنگی نفس و کبد چرب است.
همچنین در درمان بیماری های ریه مانند آسم، سرفه بلغمی و استسقا نیز مفید است.
انواع سکنجبین کَبَری
این گونه از شربت سکنجبین حاوی ریشه کبر است. سکنجبین کبری را در درمان تب های بلغمی و تفتیح سدد کبد و طحال به کار می برند. گیاه کبر با نام علمی Capparis spinosa از گیاهان خودروی فلات ایران است که از کوه های البرز تا جنوب ایران می روید. خاصیت این نوع از سکنجبین این است که در بیماری های کبد بسیار مفید است.
منابع:
داروهای آبدست طبیب در مکتب طب ایرانی، استاد محمد عبادیانی
سکنجبین ها در طب سنتی ایران، مجلّه طب سنتی اسلام و ایران، سال ششم، شماره دوم
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.